chronici
commentarii
a Ioanne
Nauclero
Vergleichspassagen von Nauclerus
und Carion
Des Nauclerus Chronik
endet 1500, 1510 stibt er, erst 1516 erscheint seine Chronik im Druck, versehen
mit einer Vorrede Reuchlins.
Um 1516 sind Carion und
Melanchthon junge Studenten in Tübingen, Melanchthon lehrt auch schon.
Melanchthon hat familäre Bande zu Reuchlin. Beide, Melanchthon und Carion,
haben – neben ihren je eigenen Fachgebieten – historische Interessen. Deshalb
könnte man folgendes vermuten: Im Tübingen von 1517 macht die neue Chronik von
Nauclerus Furore, Nauclerus ist übrigens von
Kurfürst Joachim angetan. 1518 wechselt Carion an den Berliner Hof zum
genannten Kurfürsten Joachim, in seinem "geistigen" Gepäck befindet
sich die Chronik des Nauclerus, die er dann in den nächsten mehr als zehn
Jahren auf seinem Schreibtisch liegen hat, die er komprimierend übersetzt. Die
Frage lautet also: Ist Carions Chronik letztlich das Werk des Nauclerus?
Um diese Frage zu
beantworten, sollen hier ausgewählte Passagen verglichen werden (Themenangaben
dienen auch als Sprungmarken; Fettdruck
bei Nauclerus: Information wie Carion, Fettdruck
bei Carion: Abweichung von Nauclerus):
Der Turm zu Babylon und die Verwirrung der Sprachen
Kambyses und Praexaspes und Wahl des Darius
Johannes der Täufer, Taufe und Kreuzigung Jesu
Die Franken (Exkurs bei Karl dem Großen)
Wenzel, der 105. Kaiser seit Caesar (Nauclerus) und
33. deutsche Kaiser (Carion)
Der Turm
zu Babylon und die Verwirrung der Sprachen
Habuit autem Nemroth sermonem, cunctis persuadens ulcisci se volens de
deo, timensque diluvium, dixit: "Venite! Faciamus lateres & coquamus
eos igni. Aedificemus civitatem & turrim, cuius cacumen ad coelos usque
pertingat." Quam cum aedificare coepisset, deus
superbiam aedificantium hac sola animadversione percussit, ut gentes duae & lxx, quae eo ex
omni mundo convenerant, quibus antea
fuit unum labium eademque lingua, totidem linguarum confusione
superinducta, separavit,
necessitatem inducentem, ut alter alterius vocem non intelligeret, et super
omnem terrae faciem spargeretur. Et cum imperantis dominatio in lingua consistat, superbia Nemroth in
lingua damnata est, ut ipse non intelligeretur, iubens homini, qui
intelligere noluit, deo iubente sibi. Nemroth autem linguarum confusione redargutus atque adeo confusus in
Persidem secessit, ubi & Persas ignem colere docuit. Indeque error ille
cecas illorum hominum mentes invasit, ut Solem deum esse putarint, Demum, ut quidam tradunt, a filiis suis, qui octo fuerant, castratus, una
cum Camese filio in Italiam traiecit, ibique, ubi nunc Roma est, urbem
Camesam nomine filii sui condens appellavit. De hac turri (dicit Iosephus) quia latitudo tanta erat, ut prope eam
aspicientibus longitudo videretur imminui, dii vero ventos immittentes
everterunt eam, et vocem propriam uniquique partiti sunt, propterea Babel
contigit vocari, quod Hebraei confusionem vocant. De hac etiam turri meminit Sibylla dicens: Cum omnes homines existerent
unius vocis, quidam turrim aedificaverunt excelsam, tanquam per eam ascensuri
in coelum, dii vero turbines immittentes everterunt turrim, & vocem
propriam unicuique partiti sunt. De campo Sennaar meminit Estius, ut idem Iosephus refert, quod in regione
Babylonis fuerat dicens, Qui de sacerdotibus sunt erepti, Iovis sacra
sumentes in Sennaar Babylonis venerunt, divisique sunt post hoc diversitate
linguarum, migrationes agentes, apprehenderunt mediterranea simul &
maritima. |
2,6,1 NAch der sindflut/ als sich die leut
gemehret hatten/ haben sie den
Thurn zu Babilon/ vnd die Stadt Babilon jm land Chaldea angefangen zu bawen/ da zu herschen/ vnd ander leute vnter
sich zu bringen/ 2 da hat sie Gott jnn der arbeit verstöret/ 3
denn zuuor hatten sie eine sprach geredt/ 4 aber Got macht/ das
hernach nicht mehr einerley/ sondern mancherley sprachen waren/ das sie
einander nicht vernemen mochten/ 5 Da haben sich die sprachen
geteilet/ 6 vnd ist das werck
nicht volbracht/ das sie angefangen hatten/ 7 Also sind des Noe
nachkomen jnn die welt hin vnd her geteilet/ wie jnn folgender figur zu
sehen. |
Die erste Besonderheit von Carion ist hier gleich augenfällig: Carion
reduziert den von Nauclerus gebotenen Text. Der Grundbestand der Information
stimmt mit Nauclerus überein, es lassen sich aber doch zwei Unterschiede
erkennen: Bei Nauclerus entspringt der Turm dem Größenwahn des Nemroth, bei
Carion ist die Herrschsucht der Babylonier die Ursache; außerdem weist Carion
ausdrücklich darauf hin, dass der Turm nicht vollendet wurde. Nauclerus führt nach dem missglückten Turmbau noch einige Quellen an, die
dem weiteren Leben von Nemroth nachspüren, darunter befindet sich auch eine,
die eine Verbindung von Babylon mit Rom herstellt. All das lässt Carion weg. |
Anno a mundi exordio 3141., anno generationis currentis 27. mortuus est
Belus, Babyloniae rex, cum iam regnasset annis 75. Et successit ei filius
suus Ninus, qui in serie regni
Assyriorum primus ponitur. Non quod ille primus rex esset, cum pater eius
Belus ante illum 75 annis regnasset in Babylone, quam aedificavit Nemroth.
Sed quia caeteris regibus, fraudis ignaris & regnorum suorum finibus
contentis, ipse propagandae dominationis libidine arma foris extulit,
cruentam vitam bellis egit, donec
omnem Asiam excepta India imperio suo subiecit. Unde factum est, quod,
etsi tum non nulla alia regna fuissent exorta, regnum tamen Assyriorum
Monarchiam obtinuit & principatum, de quo & Ionichus, quartus filius
Noe, ut supra dictum fuit, ita fore praedixit. Et Daniel propheta Nabuchodonosor in statua per quietem visa
interpretationem fecit. |
3,2 Von der ersten Monarchi der Assyrier. Ninus der Assyrier König. 3,2,1 ICh habe droben gesagt/ das erstlich zu Babylon die Chaldeer regirt
haben/ 2 sie haben aber jhr reich nicht lang behalten/ sonder die
Assyrier die an Chaldea rüren/ haben das reich erobert/ 3 vnd heben
die Historien an am König Nino/ der jnn Orient seer mechtig worden ist/ vnd
zu letzt mit Zoroastre der Bactrianer König gekrieget/ |
De hoc Assyriorum regno Trogi Pompei abbreviator sic exorsus est:
Principio, inquit, rerum gentium nationumque imperium penes reges erat, quos
ad fastigium huius maiestatis non ambitio secularis, sed spectata inter bonos
moderatio provehebat, populus nullis legibus tenebatur, arbitria principum
pro legibus erant, fines imperii magis tueri quam proferre mos erat, intra
suam cuique patriam regna finiebantur. Primus omnium Ninus, Beli, regis
Assyriorum, filius, veterem gentium morem nova imperii cupiditate mutavit. Hic mortuo patre Belo in regno successit.
Moxque in solacium doloris imaginem patris sculpi iussit, tantamque
reverentiam exhibuit statuae, ut quibuslibet reis, qui ad eam confugissent,
parceret. Propter quod homines divinos honores ceperunt illi imagini
impendere, emulationeque illius plurimi postea charis suis mortuis imagines
dedicavere. Hinc exortum habuisse fertur idolatria a Belo introducta
imaginatio. Ninus igitur patre defuncto totam Assyriam obtinuit, civitatemque Camsor
regni, a nomine suo appellatam Niniven, caput regni constituit, & itinere
trium dierum ampliavit. Et quia secundae res ut plurimum maiorum ingerunt cupiditates, ad reliquam Asiam subiiciendam profectus,
omnem annis 17 praeter Indos & Bactrianos in potestatem suam redegit.
Excipit etiam Diodorus Siculus Arabiam, quae gens libertatem servans, nullum
advenam apud se regnare passa est, ita neque Persarum neque Macedonum reges,
quamvis potentes, armis eorum imperio potiti sunt. Est enim regio
inexpugnabilis, propter loca partim deserta, partim arida, aquisque
deficientia. Unde societatem Ninus cum Arieo, Arabum rege, iniit, & eum
sibi adiutorem fecit. Deinde arma in Bactrianos vertens Ninus, ibi Semiramidem uxorem duxit; quae,
cum clarissima omnium mulierum feratur, quom ex humili fortuna ad tantam
gloriam pervenerit, haud ab re erit referre: Est Syriae civitas Ascalon iuxta templum deae,
quam appellant Dercetam, facie hominis, reliqua parte corporis piscem, huius
causae fabulam ferunt: hanc a quodam adolescente impregnatam Venere
suggerente, ac deam sui erroris pudore ductam, natam filiam in desertum
exposuisse, & ab avibus susceptam nutritamque. Anno acto a pastoribus
compertam aiunt, & praesidi pastorum regi donatam. Qui liberis carens ut
filiam magna cura nutritam Semiramidem ab avibus ( Eo enim nomine lingua Syra
vocantur) appellavit. Quae cum iam nubilis esset, ac pulchritudine caeteras
anteiret puellas, praefectus Syriae, cum apud Simmam (ita enim vocabatur
pater nutricius) divertisset, virginis amore captus, uxorem illam sumens,
duxit in Niniven sive Ninam. Et cum plures virtutes Semiramidis formam
exornarent, vir uni mulieri deditus, nil absque eius agebat consilio. Inter haec Ninus Bactrianorum patriam accessu
difficilem, viribus praevalidam, grandi exercitu coacto est ingressus, fuere
autem in Bactris plures insignes urbes, quarum una praeclarissima caeteris
tum magnitudine praestantior, tum arce munitissima, Bactra dicta, vel ut
Stephanus de urbibus scripsit, Bactrion. Sed & Bactrianorum rex Zoroastes comparato
valido exercitu Nino occurrit in regni finibus, hostes in fugam versos
superat, persequiturque cedendo usque ad montes proximos, ad centum millibus
hostium cesis. Deinde auxilium ferente suis Nino, superati a multitudine
Assyriorum Bactriani dispersi sunt, suaeque quisque urbi subsidio abiit. Ninus caeteris urbibus captis Bactra &
natura loci & rebus caeteris, quae ad defensionem spectant, munita, cum
expugnare non posset, obsedit. Protracta autem longa obsidione, vir
Semiramidis, Menones dictus, amoris impatiens uxorem accersit. Quare
perspicax magnique ultra muliebrem sexum animi, tempus nacta, quo virtutem
ostenderet, viam multorum dierum ingreditur, induta stola eiusmodi formae, ut
vir mulierve esset, nequiret conspici. Cuius tanta erat commoditas, ut postmodum Medi
Persaeque stola Semiramidis uterentur. Cum venisset in Bactra, perspecta obsidione, tum
locis urbisque situ, quaeque adiri posset, animadversis. Arcem, quia loco
natura munito diffilique erat accessu, custodiis proinde vacuam, inferiori
parti veluti arce ab hoste tuta omnibus intentis, conspexit. Sumptis igitur,
qui per loca petrosa abruptaque ascendere soliti erant, per aditum vallis
praecipitem superata loci asperitate partem arcis capit, magnoque ad terrorem
excitato tumultu, signum captae arcis obsidentibus dedit. Qui infra urbem
erant, arce amissa obstupefacti, relictis moenibus fuga salutem quaesierunt. Capta est hoc modo civitas, tum admiratus
Semiramidis virtutem rex Ninus, in primis eam donis multis cumulavit, deinde
pulchritudine eius allectus, persuadere viro conatus est, ut illam sponte
sibi uxorem donaret, pollicitus filiam suam ei ea gratia donaturum, renuenti
comminatus est ei, se oculos, ni pareret, eruiturum, hoc perculsus timore
simul & amore incensus Menones, laqueo vitam finivit, Semiramidem Ninus
uxorem accepit. Superato hoc modo Zoroaste atque occiso, constitutis rebus
Bactrianorum exercitum Ninus dimisit, & ad propria rediit, haec Diodorus. |
|
Zoroastes, rex Bactrianorum, quem
occidit Ninus, Cham, filius
Noe, fuisse dicitur secundum Magistrum in historiis. Et fertur magicae artis inventor. Qui & septem artes in xiiii. columnis
scripsit, septem aeneis, & septem latericiis, contra ignem & aquam.
Ninus vero libros eius combussit, & ab eis orta sunt Idola. Et ab imagine Beli eiusque nomine Idola dicta vel Beel vel Baal, aut
Baalim, Beelphegor, aut Beelzebub, unde Syrophanes, primus idolatra Aegypti,
de isto Zoroaste beatus Augustinus xxi. de civi<tate> dei dicit. quod
fertur e Zoroaste, quod solus ipse natus riserit, cum omnes alii plorent, nec
aliquid boni risus demonstravit. Nam licet magicarum artium
inventor, a Nino tamen rege Assyriorum fuit
superatus. Clemens in itinerario dicit, quod hic volens videri deus & astris multum intentus, velut
scintillas quasdam ex stellis producebat, ut rudes in stuporem miraculi
traherentur. Tandem ab ipso daemone, quem importunius frequentabat, est succensus, cui
extruxerunt sepulchrum, tanquam amico dei, vehiculo fulminis ad coelum
levato, unde & hoc nomen post mortem sortitus est Zoroastes quasi vivens
astrum. Cum Aristotels scribat, vicies centum millia versuum ab ipso condita.
Miratur Helinandus, quom Aristoteles viderit libros eius, cum Ninus eos
combusserit. Isidorus dicit eum a Nino interfectum. Eius autem magicam post multa
secula Democritus ampliavit. |
3,2,4 Dieser
Zoroastres sol erstlich Magiam gefunden haben/ vnd sonst vleissig des himels
vnd der sternen lauff gelernet haben/ 5 Nach diesem krieg mit
Zoroastre/ ist Ninus gestorben/ vnd hat ein iungen son gelassen. |
Porro Ninus, ut refert Otho frising<ensis>, cruentam victoriam
tanquam lupus seviens inter oves inermes quinquagesimo secundo regni sui anno
in oppugnatione urbis cuiusdam sagitta percussus interiit in ipsoque veridice
impletum est: Omnis, qui acceperit gladium, gladio peribit, quod actum est
anno Abrahae decimo. Diodorus sit ait. Genito ex
Semiramide filio, cui nomen
Nini indidit, excessit e vita
imperio uxori relicto. Sepultus est in regia sepulchro ingentis molis,
altitudine novem stadiorum. |
|
Mortuo autem Nino, primo rege Assyriorum, anno ab exordio mundi 3194.
relicto filio impubere Nino & uxore Semiramide, haec neque immaturo puero (ait Iustinus) tradere imperium, nec ipsa palam tractare ausa, tot ac tantis gentibus vix patienter uni
viro, nedum foeminae parituris, simulat
se pro uxore Nini filium, pro foemina puerum. Nam & statura utrique
mediocris, & vox pariter gracilis, & lineamentorum qualitas matri ac
filio similis. Igitur brachia ac crura velamentis, tiara caput tegit, &
ne novo habitu aliquid occultare videretur, eodem ornatu & populum
vestiri iubet, quem morem vestis exinde gens universa tenet. Sic primis initiis sexum mentita puer
credita est, magnas deinde res
gessit, quarum amplitudine, ubi invidiam superatam putat, quae sit,
fatetur, quemve simulasset, nec hoc illi dignitatem regni ademit, sed
admirationem auxit, quod mulier non foeminas modo virtute, sed etiam viros
anteiret. Haec Babyloniam condidit, & murum urbis cocto latere circumdedit, arena, pice, bitumine
interstrato, quae materia in illis passim locis e terra exaestuat. Multa alia praeclara huius reginae fuere,
siquidem non contenta acquisitos a viro regni terminos tueri, Aethiopiam
quoque regno suo adiecit, Sed & Indiae bellum intulit, quo praeter illam
& Alexandrum magnum nemo intravit. Iustinus haec. Sed Diodorus Siculus li<bro> 3. refert hoc modo, universa deinceps
peragrata Aegypto, Libyaque magna ex parte in ditionem redacta, ad Iovem
Ammonem transiit, sciscitatura a deo suae vitae finem, dicitur responsum ei
datum, ab hominibus migraturam esse atque a multis Asiae gentibus immortalium
honores assecuturam. Idque fore, cum ei Ninus filius insidiaretur, de quo
infra. Idem Diodorus paulo post, constitutis, inquit,
Aethiopiae Aegyptique rebus Semiramis ad Bactrianos Asiae cum exercitu
descendit, & cum diutius pacem egisset, honoris cupida, excogitavit
aliquid memoria dignum bellum gerere. Audiens igitur Indorum gentem maximam,
inter caeteras orbis regiones pulchram fertilemque, arma in Indiam vertit. Est autem India prae caeteris pulchritudine
excellens regio, multis fluminibus distincta, bisque fructus annuatim ferens,
adeo autem omnibus exuberat ad victum necessariis, ut affatim ubilibet
fructus afferat, dicitur nunquam in ea sterilitatem esse, aut fructuum
vastitatem. Est ibi incredibilis elphantorum numerus, qui
virtute & robore corporis longe Libycis praestant. Similiter auri, argenti, aeris, lapidumque
preciosorum caeterarumque rerum, quae ad delicias atque opes spectant, summa
copia. Quae singula Semiramidem ad bellum Indicum
invitavere. Videns autem, quantum bellum susceptum esset,
magnisque viribus sibi opus esse, omnibus provinciarum praefectis mandavit,
ut pro magnitudine provinciarum iuniores bello aptos conscriberent. Edixit
quoque reliquis, ut post triennium in Bactris parati instructique adessent.
Iussitque in Phoenicia, Cypro, Syria atque aliis maritimis locis, ubi ea
materia suppetit, naves fluminibus aptas parari. His tandem confectis, copias omnes in Bactris
coegit, fuit militum numerus, ut Ethesias tradit, tredecies centena millia
militum <1.300.000>, equitum millia quingenta <500.000>, currus
autem ad millia centum <100.000>, naves diversae ad duo millia <~
2000>. Audita rex Indorum tum exercitus magnitudine,
tum ingenti apparatu belli, conatus est excedere Semiramidis vires. Et primum ex arundinibus navigia confecit ad
quatuor millia <~ 4000>, fluvio accommodata. Armorum quoque omnis generis copias confecit. Elephantorumque venatione facta plurimos ad
bellum instruxit, omnibusque paratis atque instructis, nuncios ad
Semiramidem nunc appropinqunatem mittens, reprehendit eius ambitionem, quod
nulla lacessita iniuria bellum sibi inferret, multisque verbis eam per
literas incusans, deos invocans testes, minatus est, si acie victa esset, se
illam cruci affixurum. Lecta epistola ridens Semiramis, non verbis, sed
virtute certandum respondit, deinde regis classe inventa durum certamen
commissum est, ac diutius magnis viribus utrinque pugnatum, tandem superata
Indorum classe ad mille naves submersae sunt, multique mortales capti, pontem
supra flumen, quo facilior esset transitus, construxit, praesidioque ex
utroque latere imposito, omnes copias traduxit, urbes et insulas cepit, ad
centum millia hominum <~ 100.000> in servitutem redeagit. Classe amissa, Indorum rex simulans suas copias
procul a flumine retro abduxit, ut hostes id formidine factum rati flumen
transirent. Semiramis vero parte copiarum ad pontis
custodiam relicta, Indos cum reliqua parte exercitus persecuta est, atque de
victoria secura, in primis pugnans Indos in fugam vertit. Rex haud ea re perculsus, adversus reginam
virili animo proficiscitur, magnamque edebat Assyriorum cedem. Cum autem magnus interfectorum cumulus fieret,
timor & tremor omnia complessent, nulli iam ordinem servabant, ita
omnibus ferme Assyriis ad fugam intentis, Rex Semiramidi casu obvius, primum
sagitta brachium eius, deinde iaculo humerum sauciavit, mox omnes ad fugam
versi, ad naves tendunt. Insequentibus Indis magna cedes facta est, per
loca tantae multitudini angusta, ita, ut Assyrii suomet tumultu interirent. Multi ex utroque pontis
latere fugientium multitudine in aquam praecipitati sunt. Semiramis, cum maior eorum pars, qui bello
superfuerant, flumen transisset, pontem, quam fecerat, discidit, multis
Indorum, qui illos insequendo ascenderant, vi fluminis submersis. Rex multis prodigiis augurumque responsis
monitus, ne flumen transiret, finem insequendi fecit. Semiramis vero permutatis captivis in Bactrianos
rediens, maiorem exercitus partem dimisit. Itaque frustrata Babylonem rediit. Haec multo
pluribus verbis Diodorus. Qui etiam dicit postea tradito filio regno evanuisse iuxta oraculi
responsum, & aliqua satis fabulosa subiungit. Idem Diodorus refert, quod Indorum populus fuerit in septem tribus
distributus. Prima est philosophorum, hi ab omni opere
immunes neque serviunt cuiquam neque imperant, pauciores numero, sacra diis
faciunt, & curam habent defunctorum tanquam chari diis, anni principio
conveniunt, siccitates, pluvias, ventos, morbos, praedicunt, caeteraque,
quorum cognitio possit utilis esse. Qui falsum dicit, quod perpetuo sileat,
poenam subiit. Secunda tribus est agricolarum, quos nullus
hostis lacessit, neque spoliat, vivunt autem in campis cum uxoribus &
liberis, soluti metu, neque in urbes conveniunt, dant regi tributum. Omnis
enim India subdita est regibus. Tertiam tribum conficiunt pastores, qui neque in
civitatibus neque in villis morantur, utuntur tabernaculis, venatu ac
retibus, tutas a feris avibusque terras reddunt. Quartum locum artifices tenent, quorum pars
armis, pars rusticis instrumentis fabricandis vacat. Quinto ordine milites armis dediti sunt, tum
equi elephantique bello apti ex regia victum habent. Sextus est ordo Ephororum, hi, quaecunque in
India aguntur, regi referunt. Septimo loco existunt, qui publicis consiliis
praesunt, nobilitate prudentiaque insignes, at numero paucissimi. Duces
insuper ex his deliguntur ac principes. Has in partes politia distributa est, & non
licet unius ordinis virum alterius uxorem ducere, neque exercitium mutare. Leges apud Indos habentur variae, quae fuerunt a
priscis philosophis editae, lege enim sanxerunt neminem omnino servum esse,
liberos aequo iure honoreque haberi, optime ad omnem fortunae casum
instituisse vitam. Stultum videri leges aequas omnibus positas, fortunas non
aeque omnibus communes esse. Semiramis cum haberet privignum, Trebetam dictum, suspicione affectandi
regnum ducta, insidias illi parare coepit. Qui classe facta e regno ex
Asiaque in Europam profectus, id est per mare in Rhenum, ac inde per Mosellam
fluvium in valle pulcherrima Galliae consedit, ibique florentissimam urbem
totius Galliae caput fundavit, ac Treverim ex nomine suo appellavit. Extant
ibidem hodie antiquae nobilitatis monumentorum insignia. E quibus circa annos
domini mille ducentos <1200> repertum est in lapide sculptum tale
Epitaphium: Nini Semiramis, quae tanto coniuge foelix. Plurima possedit, sed plura prioribus addit. Non contenta suis nec totis finibus orbis. Expulit a patrio privignum Trebeta regno. Insignem profugus nostram qui condidit urbem. Ante Romam Treveris stetit annis mille
trecentis, Gotfridus. Fuit autem Semiramis elatissima mulier & impudica, de qua narrat
Valerius maximus. Cum ei, circa cultum capitis sui occupatae, aliquando nunciatum esset
Babyloniam, cui dominabatur, defecisse, altera parte crinium adhuc soluta, ad
eam expugnandam cucurrit, nec prius decorem capillorum in ordinem, quam
tantam urbem in potestatem suam redegit. Quocirca statua eius Babylone posita
est illo habitu, quo ad ultionem exigendam celeritate praecipiti tetendit. Orosius de ea libro primo: Semiramis libidine ardens sanguinem sitiens,
cum omnes, quos concubitu oblectasset, occiderit, tandem filio flagiciose
concepto et impie exposito, incestu cognito privatam ignominiam publico
scelere obtexit. Praecepit enim, ut inter parentes & filios nulla delata
reverentia naturae de coniugiis appetendis, quod cuique libitum eset, liberum
fieret. Et, ut scribit Iustinus, cum filii concubitum petiisset, ab eodem
interfecta est iuxta Iovis Ammonis oraculum, duos & quadraginta annos
regno potita. |
3,3 Von der königin Semiramis. 3,3,1 DEs kindes mutter ist gewesen Semiramis/ 2 die hat nach dem todt
selbs regirt/ 3 denn sie besorget dieweil das reich new war/ vnd die
lender noch nicht zum gehorsam gewehnet/ wo sie hören würden/ das jhr König
ein kind were/ würden sie abfallen/ 4 Vnd damit auch sie nicht veracht
würde/ als ein weib/ hat sie manlich kleider anzogen/ vnd sich fur des Königs
son vnd erben ausgeben/ vnd halten lassen/ 5 vnd hat viel grosser
fürstlicher thaten gethan/ das reich an land vnd macht gemehret/ vnd wol vnd
löblich regirt xlij. jar/ 6 Vnd hat die Stadt Babylon mit grossen gebewen/
graben vnd mawern befestiget. |
Anno quinquagesimo tertio praesentis generationis Ninus, filius Nini, Zameis alias dictus, Monarchiam Assyriorum suscepit, & annis triginta octo
regnavit. Hic regno potitus, elaborato a parentibus imperio contentus, belli studia deposuit, & veluti
sexum cum matre mutasset, raro a viris visus, ocium & delicias secutus,
in foeminarum turba consenuit. Existimabat enim incommoda omnia vitare, in continuis versari
voluptatibus, vacuum esse curis summam in rege foelicitatem ratus. Ad securitatem autem imperii & ut a subditis timeretur, annuatim
certum militum indicebat numerum, acto anno copias remisso domum priori
milite rursus a provinciis petebat, quo fiebat, ut & subditi promptius
imperata faciebant. Annuam autem militum mutationem ad id conferre
existimabat, ut parva temporis consuetudine nulla inter eos amicitia
contracta, neque duces neque caeteri adversus regem conspirarent. Vita vero
principis exterioribus ignota, voluptates eorum occultas reddit, &
tanquam invisibilem deum ne verbo quidem quis blasphemare prae timore audet,
hoc pacto duces, exercitus, provinciarum presides, iudices insuper singularum
gentium aliaque pro regni cura disponens vitam agebat. Posteri quoque eius
exempla secuti responsa gentibus per internuncios dabant. Et sic imperium Assyriorum, qui postea (teste Iustino) Syrii vel Syri
dicti sunt, ad Sardanapalum usque
duravit. |
3,3,7 Nach
dieser Königin hat jhr son Ninias friedlich regirt/ 8 vnd haben also
die Assyrier die hoheit der welt vnd Monarchi ein lange zeit jngehabt/ 9 Dieweil aber nicht viel von der folgenden
König thaten vnd Historien geschrieben ist/ wil ich die blossen namen auch
nicht erzelen/ denn der deudsch leser kan sie schwerlich gedencken/ vnd wer
sie haben wil/ findet sie bey vielen Scribenten. |
Beim Reich der Assyrer übernimmt Carion dessen Beginn bei Ninus und nennt
auch einen Feind, Zoroastes, möglicherweise, weil er als Erfinder der Magie
gilt. Den Roman vom Beginn der Liebesgeschichte von Ninus und Semiramis lässt er
weg, auch der Feldzug gegen Indien taucht bei Carion nicht auf,
konsequenterweise auch der Exkurs über das indische Kastenwesen. Auch die
Sage vom Ursprung Triers findet bei Carion keinen Niederschlag. Der Kleidertausch mit ihrem Sohn Ninus findet aber Carions Interesse; bei
Nauclerus wird der Kleidertausch auch schon beim Beginn von Semiramis'
Liebesbeziehung erwähnt, es scheint bei den Quellen also eine Dublette
vorzuliegen. Pauschal würdigt Carion die Leistungen der Semiramis für Babylon und die
friedliche Regierung des Sohnes Ninus. Alles Weitere erspart Carion sich (und
dem Leser). |
Cyrus, cum exercitum in Massagetas ducere vellet, progressus usque ad
Araxem flumen pontibus iungit, ut traiiciat exercitum, cui Tomyris regina,
tum vidua, caduceatorem mittit, ut omisso labore, si utique pace frui non
velit, alterum e duobus eligat, traiiciat flumen securus ac secum pugnet, aut
eam in regionem suam admittat idem faciens, hoc in consilium ponens cyrus,
placueratque recipi reginam cum exercitu, quam sententiam croesus improbat
dicens: "Si, o cyre, hostes in terram nostram volumus excipere, id tibi
periculum erit, ne fugatus omne amittas imperium, victor autem tu non multum
vinces, ita mihi placet traiectis copiis procedere." Cyrus cambysi filio relinquens
croesum traiectis copiis,
deinde castrametatus simulato postera die metu & quasi refugiens castra
deseruit vinum de industria affatim & quae erant epulis necessaria,
dereliquit. Quod cum nunciatum reginae esset, adulescentulum filium ad insequendum
eum cum tertia parte copiarum mittit, cumque ventum ad cyri castra esset,
ignarus rei militaris adulescens, veluti ad epulas, non ad proelium venisset,
omissis hostibus insuetos barbaros seque onerari vino passus est, priusque
Scythae atque Massagetae ebrietate quam bello vincuntur. Cognitis his cyrus reversus
per noctem opprimit socios omnes,
reginae filium capit, amisso tanto exercitu regina &, quod gravius
est, filio capto misso ad Cyrum caduceatore inquit: "Inexplebilis
cruore, Cyre, ne te extollas, quod veneno filium meum vicisti, dolo, non
proelio superior, abi reddito mihi filio, fero impune, quod tertiam partem
Massagetarum profligasti, quae nisi feceris, per solem iuro, insaciabilem te cruore saciabo!" Haec verba cyrus pro nihilo habuit. Filius autem Tomyridis, ubi iussu
cyri a vinculis solutus ac manuum compos factus est, se ipsum interfecit. Tomyris autem, ubi Cyrus non auscultaret, contractis copiis ita conflixit
cum Cyro acerrima omnium pugna, primo utrosque exercitus aiunt sagittis
aegisse, deinde concurrisse lanceis pugionibusque, ibi aiunt cum permagnam exercitus Persici partem,
tum vero Cyrum ipsum occubuisse, cum unum de xxx. regnasset annos. Cuius cadaver inter occisorum stragem Tomyris exquisitum cum invenisset, caput in utrem misit, quem humano cruore
compleverat, mortuoque insultans ait: "Tu quidem filium meum perdidisti,
ego te cruore saciabo!" |
4,4,97 Nach dem als Cyrus Babylon gewonnen hat/ sind jhm die grewlichen leut/ die Scythen jnn seine lender gefallen/
98 da hat Cyrus seinem son Cambysi das königreich beuolhen/ vnd ist er an die Scythen gezogen/ hat
erstlich die Scythen geschlagen/ vnd den iungen König der Scythen gefangen. 99
Hernach sagt Herodotus/ sey Cyrus von den selbigen wüsten leuten widderümb
geschlagen worden/ vnd sey jnn dieser schlacht vmbkomen/ 100 vnd hab
die Königin des Cyri haubt genomen/ hab es jnn blut gestossen/ vnd gesaget/
er habe wöllen blut sauffen/ da sol er gnug sauffen. |
Hic finis Cyri apud Massagetas, ut Herodotus vult magis quam Scythas. Massagetas vero illeipse describens: Massagetae, ait, amictum &
victum habent similem scythico, sagittas & hastas, item pugiones ferunt,
in omnibus auro & aere utentes, ferro atque argento carent. Uxoribus
communiter utuntur, terminus vitae nullus est eis positus, ubi quis admodum
senuit, eum cognati immolant & cum eo aliquot pecudes, quorum carnibus pro
epulis vescuntur, quod genus obitus est apud eos beatissimum, languore
extinctos non edunt, nihil serunt, pecoribus victitant piscatuque, lac potitant, apud eos esse dicitur arbor, cuius fructus in ignem proiectus considentes
ebrios reddit, quoad consurgunt ad tripudiandum ac ad cantandum. Cyro itaque vita functo anno Iudaicae captivitatis 61. regnum suscepit
Cambyses, eius filius, qui apud Esdram Artaxerxes vel Assverus dicitur. In
historia vero Iudith propter malitiam suam vocatur Nabuchodonosor, secundum
magistrum in historiis regnavit annis octo. |
101 Diese that/ so es war ist/
ist mehr ein anzeigung der vnmenschlichen grausamkeit der Scythen/ denn das
es Cyro vnehrlich sey/ der als ein heiliger vnd löblicher könig/ ehrliche vnd
rechte krieg gefurt hat/ seine lender zu beschützen/ 102 denn ein König mus ein krieger sein/ 103 Doch sagt Herodotus da bey/
das andere anders vom tod Cyri reden. 104 Vnd Xenophon schreibet/ wie
er auff dem bett gestorben sey/ vnd die son zuuor vermanet zu Gottes forcht/
vnd lieb vnd einigkeit vnter sich zu halten/ vnd mit vielen worten geredt/
das sie nicht wöllen gedencken/ das die seelen mit dem leib sterbe/ vnd
vergehe/ sondern sollen wissen/ das die seel vnsterblich sey/ vnd die fromen
nach diesem leben ruge haben bey Gott/ die bösen aber werden straff leiden/ 105 Vnd setzet dazu ein fein
anzeigung aus der vernunfft/ das man sehe/ wie die vbeltheter grewlich
schrecken des gewissens bey leben haben. 106 Daraus sey abzunemen/ das die seel ein sonderlich wesen
habe/ 107 vnd dieweil solche
schrecken von Gott komen/ zeigen sie an/ das Gott
vnrecht straffen werde. 108
Das
sey gnug von diesem heiligen könige Cyro. |
Bei Nauclerus erscheint Kyros als Kriegstreiber, der die Massageten gegen
den erklärten Willen von deren Königin Tomyris mit Krieg überzieht. Bei
Carion ist er Opfer des skythischen Expansionsdrangs. Die Racherede der Tomyris - ihren Namen nennt er nicht – scheint Carion
wieder beachtenswert, er lässt aber die Angabe, Tomyris habe den Kopf des
Kyros in einen Schlauch gesteckt, weg. An diese Racherede, zu der er Skepsis
äußert, schließt Carion sofort eine äußerst positive Würdigung des Kyros an,
die Nauclerus so nicht hat. Dabei liefert er die Variante des Xenophon und
lässt Kyros als Vertreter eines Glaubens an ein Weiterleben der Seele
erscheinen: Zweimal bezeichnet er Kyros als "heiligen" König. Für
Nauclerus dagegen ist der geschilderte Tod des Kyros ein Anlass, einen Exkurs
über die Massageten zu liefern; danach wird das Todesjahr des Kyros nüchtern
festgehalten und sein Nachfolger angesprochen. |
Kambyses
und Praexaspes und Wahl des Darius
Cambyses Memphi residens in aegyptios plures & in primis sacerdotes
seviit. Fratrem hic Smerdim in Persas miserat, videns somnio, nunciari sibi
Smerdim sedentem in regio solio coelum contingere vertice, quare metuens, ne
occuparetur imperium a fratre, mittit
illum interempturum Praexaspen, qui e Susa Smerdim ducit venatum & clam occidit. At hoc initium Scelerum Cambysis extitit, secundum autem scelus, quia sororem suam in aegyptum eum secutam atque uxorem necavit, cum nec Persis
mos esset sorores accipere in matrimonium. At Cambyses amore ipsius captus accersivit eos, qui regii iudices
nominabantur, isti autem apud Persas ius dicunt & legum patriarum sunt
interpretes, hos Cambyses percunctatur, num qua lex sit, quae sinat volenten cum
sorore contrahere matrimonium, iudices & iuste & ingenue respondentes
negant ullam invenire se legem, quae sinat fratri nubere sororem, quandam
tamen invenire legem, qua liceat regi Persarum, quidquid libeat, ita neque
legem abrogarunt metu Cambysis &, ne legem tuentes perirent, invenerunt
occasionem, itaque Cambyses sororem duxit. Sed postea occiso fratre Smerde, ut aliquorum est opinio, cum ad mensam
discumberetur, mulier lactucam sumpsit, eiusque decerptis foliis Cambysen
interrogavit, utrum discerpta lactuca an densa pulchrior foret, & cum
respondisset: "Densa!", "Hanc", inquit, "lactucam
aliquando imitatus es, quando Cyri domum denudasti!", ibi aegyptii Cambysen ira percitum insiliisse
calcibus in praegnantem, eamque abortu edito decessisse. |
4,6,21 Hernach lies er seinen bruder
heimlich vmbbringen. 22 Auch hat er seine eigne Schwester zur Ehe
genomen/ so doch die natur vor solcher
Ehe ein schew hat. 23 Als aber sie beide einist zu tisch gesessen/ vnd Cambyses zu eim
lust/ ein iungen lawen vnd ein freidigen iungen hund aneinander hetzet/ vnd
da der law dem hund zu starck war/ risse sich noch ein iunger hund/ des
andern bruder von seinen banden/ vnd loff zu/ diesem zu helffen/ vnd rissen
also beide den lawen darnider/ da ward Cambyses seer frölich ob diesem spiel/
das die hund einander solch trew erzeigten/ 24 Aber die Königin fieng an bitterlich zu weinen/ 25 das verdrosse Cambysen/ vnd
fraget warümb sie weinet/ 26
Antwort sie/ das sie die trew dieser hund erinnert het/ das jhrem getödten
bruder solche trew vom andern bruder nicht widderfaren were/ 27 da erzürnet
Cambyses seer vnd lies sie als bald
weg reissen vnd vmbbringen. |
In alios quoque insanisse fertur veluti in Praexaspem, quem praecipuo
honore prosequebatur, cuius etiam filius Cambysi vina miscebat, qui honos
& ipse non parvus est, ad hunc Cambyses fertur dixisse: "Quem nam Persae me esse
censent?" Praexaspesque
respondisse: "Here, cuncta quidem omnia magnis laudibus ferunt, sed vino
te deditum aiunt." |
4,6 Von Cambyse. 4,6,1 DJeser hat
angefangen zu regiren/ da sein Vater Cyrus widder die Scythen zoge/ hat das
königreich Egyptum eingenomen. 2 Er ist aber seinem vater seer
vngleich gewesen. 3 Da jhn ein Radt genant Prexaspes straffet/ vnd sagt jhm/ die Persen
lobten jhn seer/ allein dieses misfiel jhn/ das er sich zum sauffen gewehnet.
4 Da fodert Cambyses seine
Fürsten zusamen vnd fraget/ ob sie jhn zu taddeln wüsten/ 5 diese antworten alle jnn gemein/
das sie jhn nicht zu taddeln wüsten/ sondern hielten jhn höher/ denn Cyrum/
denn er hette zu dem Königreich Cyri Egyptum gewonnen. 6 Da gegen sprach Croesus/ dem Cyrus
jnn sonderheit beuolhen hett/ acht zu haben auff Cambysen/ jhn zu warnen vnd
zu vermanen zum besten/ 7
dieser redet also/ das Cambyses seinem vater Cyro noch nicht zu uergleichen
were/ aus dieser vrsach/ denn er habe noch kein solchen son/ wie Cyrus
Cambysen gelassen hette/ 8
Diese höfliche rede gefiel Cambysi. |
Indignatus ille: "Siccine", inquit, "Persae bilingues
sunt, qui me Cyro patre praestabiliorem dixere. Sed intelliges, an vera dixerint, nam si filio tuo cor sagitta
tetigero, constabit nihil esse, quod Persae dicunt, si aberravero, vera
loquuntur." Haec locutus intendit arcum
puerumque percussit atque collapsum discindi ad inspiciendum iussit, &
cum in corde sagitta esset inventa, laetabundus ad patrem pueri
inquit: "Nunc facta est fides non me insanire, sed Persas. Verum
nunc mihi dicito, quem nam ex omnibus hominibus nosti ita ad destinatum
mittere sagittas!" Praexaspes hominem advertens vesanum: "Here", inquit, "ne
deum quidem arbitror tam probe percutere!" altero die xii. Persas primores sine causa necavit. |
4,6,9 Da er
also radt gehalten/ dieweil jhn die Fürsten nicht gestrafft hatten/ foddert
er Prexaspen vnd sagt/ damit er sehe das er bey sich selb sey/ wenn er schon gesoffen habe/ so sol
jhm Prexaspes seinen iungen son stellen/ nach dem woll er zielen vnd
schiessen/ wenn er wol truncken habe/
10 treff er das hertz nicht/ so
sol man billich fur ein seuffer halten/ 11 treff er jhm aber das
hertz/ so möge man dabey abnemen das
er bey vernunfft sey. 12 Dieses ist also geschehen/ 13
Cambyses da er wol gesoffen hat/
lies er den knaben stellen/ schos nach jhm/ vnd lies jhn darnach auffhawen zu
besichtigen/ ob das hertz getroffen were/ 14 da mans also befand/
zeigt ers dem vater Prexaspi/ vnd sprach/ 15 Daraus möcht er abnemen/ das er nicht ein seuffer were. 16 Solche leut macht das sauffen/ wilde/
vihisch/ vnd tyrannisch/ wenn sie schon sonst wol geschickt sind/ als one
zweiffel Cambyses zu aller geschicklicheit gezogen ist/ 17 Die wil er hie beweisen/ 18 vnd ist doch durch das sauffen
also verderbet/ das/ ob er schon diese geschicklicheit behalten/ hat er doch
andere viel höher tugent verloren/ vnd ist die vernunfft zerrüt nach dem
bessern teil/ vnd sind die tugent weg die ein menschen zu zucht/ vnd ehren
ziehen. 19 Solche exempel solt man den iungen
gesellen/ so sich jnn das sauffen begeben/ furhalten/ 20 Denn wie
dieses wesen ein end gehabt hat/ wirt bald volgen. |
Ad haec Croesus Lydus admonuit, ne similia admitteret, periculum sibi a
Persis imminere talia facienti, ad hunc arcum intendit percussurus Cambyses,
sed Croesus e conspectu illius se proripuit, hic, ubi percutere eum non
potuit, mandat ministris, ut eum comprehendentes interimant. Ministri
scientes, quanto Croesi desyderio viveret, & quod mortem eius egre
laturus esset, Croesum abdiderunt, hac ratione, ut, si Cambyses facti
poenitens requireret eum, lucris afficerentur, quod illum servassent. Atque
nec multo post, cum Cambyses desyderaret Croesum, ministri nunciant, hominem
superesse, Cambyses exhilaratus est, morte mulctavit ministros, quod contra
mandatum illum servassent. |
|
Inter caetera severitatis Cambysi memoratur id a Val<erio>
Max<imo>, quod mali cuiusdam
iudicis ex corpore pellem detractam sellae intendi, in eaque filium eius
iudicaturum considere iussit. |
4,7 Von straff eins vnrechten Richters 4,7,1 ES ist aber kein Fürst so vntüchtig/ er
mus dennoch etlich gute werck thun/ 2
denn Gott ehret das ampt/ vnd schaffet das zu erhaltung des regiments etlich
gute werck geschehen müssen. 3 Cambyses hat ein löblich tadt
gethan/ dauon er gepreiset wirt jnn allen historien/ 4 Er hat ein haubtman forn jnn Asia genant Sisamnes/ 5 von dem hat er erfaren das er
vnrecht gericht hatt vmb gelts willen/ 6 darümb lies Cambyses
diesen vnrechten Richter tödten/ vnd jhm die haut abziehen/ vnd die selbige
jnn den Richtstuel daselbest spannen/ wie sonst ein leder/ 7 vnd macht des entleibten son Otanen zum haubtman/ vnd setzet jhn auff den
stuel mit diesem befelch/ das er bey
dieser haut seines vaters straff gedencken/ vnd sich vor gleicher straff
hüten solt. 8 Dis exempel hat Gott der
Oberkeit furgestellet/ dabey zu bedencken/ das Gott jhr vnrecht auch straffen
werde. |
Cambyse circa aegyptum morante ac desipiscente duo magi fratres, quorum alterum Patiziten, s<cilicet>,
reliquit rei domesticae curatorem, in
eum coniuraverunt, hic enim cognita Smerdis nece, quae paucis erat nota,
rebellandum sibi putavit. Erat frater eius corpore quam similimus Smerdi, Cyri filio, eiusdemque
nominis, hunc fratrem suum magus
Patizites instructum deduxit in regium solium, quae occultatio regis
facile fieri poterat in Perside, quia ad regem nullus fere intrabat praeter
domesticos. Ad haec magus iste caduceatores dimittit circumquaque, qui edicerent, ut
Smerdi, Cyri filio, deinceps obedirent, non Cambysi. Quae cum audisset Cambyses, vera loqui caduceatores ratus seque a
Praexaspe esse proditum, intuens in eum: "Itane", inquit, "rem
mihi executus es?" ad quem iste: "Ita, here, ut iussisti, nec vera
sunt, quae audis fratrem tuum rebellare, quem meis peremi manibus, quodsi
defuncti rebellant, expecta, ut Astyages Medus rebellet, sed voca
caduceatorem, inquiramus, de quo Smerde loquatur!" placuit consilium Cambysi, adducitur caduceator, cui Praexaspes: "O
homo, dicito veritatem & securus esto, vidistine Smerdim talia
mandantem?" Cui ille: "Ego Smerdim, filium Cyri, non conspexi, sed
magus, quem Cambyses rerum suarum procuratorem constituit, mihi mandavit, ut
ita Smerdim regnare dicerem." Tum Cambyses Praexaspi: "Quis ergo Smerdis nomine regnum
occupat?" "Ego", inquit Praexaspes, "mihi videor
intelligere, Patizites, quae tu rerum omnium procuratorem reliquisti, &
frater eius Smerdis imperat." hoc audito revolvit Cambyses somnium, per quod ei visus fuerat smerdis in
regio solio. |
4,8 Von Dario 4,8,1 DA Cambyses jnn Egypto war/
vielen die Magi zu Susa von jhm ab/ vnd macht sich ein Magus durch list zu König/ 2 Es sind aber Magi genant worden/ der selbigen lender Priester vnd
gelerten. 3 Nu eilet Cambyses heim die auffrürigen
Magos zu straffen/ 4 Aber er blieb auff dem weg/ wie gesagt ist/ |
Agnoscens itaque sine causa fratris se interemptorem, quem, ubi deflevit,
in equum omni clade afflictus insiliit habens in animo, quam
raptissime Susam versus exercitum ducere. Insilienti vagina gladii excidit,
unde nudatus gladius perstrinxit eius femur letaliter, vicesimo dehinc die accersitis Persarum, qui
aderant, praestantissimis ita eos alloquitur: "Quod occultum esse volui
maxime, Persae, id cogor apud vos efferre, ego enim fratrem meum Smerdim, ne
me turbaret, aliquando e regno peremi, securiusque ut viverem, somnio id mihi
suadente, sed frustratus eventu rerum et parricida fratris incassum extiti,
nihilominus regno exutus sum, hoc proptrea vobis pandere volui, ut sciretis
Smerdim Cyri non superesse, sed magos vobis regnum vendicasse." haec locutus deflevit omnem suam conditionem vitaque erepta est. |
4,6,28 Dieses wesen hat nicht lang bestehen
mögen/ 29 denn Gott spricht/ 30 Die bluthund müssen nicht lang
leben/ 31 darümb hat jhn Gott
bald gestrafft/ 32 da er aus Egypto heim zihen wolt/ als er
auff sitzet auff das pferd/ schos jhm sein eigen schwerd aus der scheiden/
vnd verwundet jhm sein seitten/ 33 dauon starb er. 34 Hie sihet man das Gott die Tyrannen nicht
lang dulden wil/ 35 denn
Cambyses hat nicht viel vber ein iar nach Cyri tod gelebet/ hat auch kein
erben gelassen/ vnd ist also gantz verlosschen auff ein mal/ 36 vnd ist warlich zu iamern/ das
das Reich so bald vom stam Cyri weg genomen ist/ 37 doch ist es
dennoch jm geschlecht Cyri blieben/ 38 denn Darius nam die tochter
Cyri/ 39 auch ist sonst Darius Cyro verwant gewesen. |
At Persis, qui aderant, magna erat incredulitas magos rerum potiri,
interpretantibus potius, quae de nece Smerdis dixisset, ideo dixisse, ut illi
Persas redderet hostes, itaque pro certo habebant Smerdim Cyri per
rebellionem regnare, sed nec Praexaspi tutum erat, post Cambysis obitum
fateri illum manu sua interemptum. Smerdis itaque magus regnavit securus septem menses, qui reliqui erant ad
implendum annum octavum Cambysis, per quos menses Smerdis omne genus
liberalitatis in subditos exhibuit, nam missis ad singulas nationes edictis
immunitatem tributorum & vacationem militiae in triennium tribuit, octavo
autem mense, quis nam esset, compertum est. Siquidem erat Otanes genere primo cuique Persarum par, hic Smerdem non
esse filium Cyri primus suspicatus est, quod nec ex arce progrederetur, nec
Persarum procerum quenpiam ad conspectum suum vocabat, habebat autem Otanes filiam inter concubinas regis unam, ad quam clam
misit nuncium sciscitans, an Smerdis iste regis Cyri esset filius, quocum
aliquando dormiret, illa remisso nuncio negavit se id scire, quo accepto responso admonuit filiam, ut de nocte palparet, si rex aures
haberet, nam Smerdim, fratrem Patizitae, suspectum duxit, cui quondam
Cambyses offensus mutilaverat aures, cunque puella deprehendisset, eum aures non habere, indicavit hoc patri,
qui vocatis ad se sex aliis Persarum primoribus detexit fraudem, iccirco coniuraverunt in eum, oportuneque ad regiam cum fiducia
pergentes, ubi ad portas affuerunt custodes reveriti Persarum primarios nec
aliquid suspicantes ne interrogaverunt quidem. Ubi in aulam introgressi sunt, eductis gladiis obvios trucidant, idemque
cursu in conclave contendunt offendentes magos ambos, fit tumultus, quod
plura occiduntur, simulator regis una cum fratre, non tamen incruenta
victoria Persis obtigit. |
|
Occisis magis, inquit Iustinus, magna quidem gloria
recuperati regni principum fuit, sed multo maior in eo, quod cum de regno
ambigerent, concordare inter se non potuerunt, erant enim virtute &
nobilitate ita pares, ut difficilis esset electio. |
4,8,5 Da aber
Cambyses tod war/ namen sich der Persen Fürsten des Reichs an/ vnd erstachen
die Magos. 6 Darnach kamen sie zusamen vnd hielten radt/ wie das Reich
widderümb zu ordnen sein solt/ 7 vnd
war dieser höhisten Fürsten sieben/ wie jm Deutschen Reich sieben Cürfursten/
on zweifel aus hohem bedencken geordnet sind/ als der höhist Radt dieses
Reichs. 8 Da nu gedachte sieben Fürsten zusamen kamen/ zu
radtschlagen/ was zu thun were/ sind dreyerley
meinung jm radt disputirt worden. 4,8,9 Einer genant Otanes hat
geradten/ man sol keinen König machen/ sondern die Fürsten vnd Stedt sollen
ein bund miteinander machen/ das doch iglicher frey bleib/ 10 denn man hette befunden/ wenn ein
einig man allein solch grosse macht hat/ das er leichtlich stoltz vnd
tyrannisch würd/ vnd allen mutwillen furneme/ wie Cambyses gethan het. 4,8,11 Der ander Megabysus
verwarff diese meinung/ vnd zeigt an das solche freyheit noch schedlicher
were/ denn ein Tyrann/ 12 Denn
Fürsten vnd Stedt/ so sie kein herrn haben würden/ würden sie auch viel böser
sachen furnemen durch solche freyheit. 13 Dieses zu verhüten solte man nicht ein König machen/ sondern
etlich Fürsten ordnen/ bey welchen stets die hoheit/ als Königlicher gewalt
sein solt. 4,8,14 Der drit/ genant Darius
facht beide meinung an/ vnd riedt/ man solt ein König welen/ 15 denn wiewol nicht on sey/ das
dieses/ wie andere ding jnn der welt auch bey weil vbel geradten/ so were
doch kein bestendiger vnd besser regiment/ denn ein Monarchi/ das ist/ so ein
einig man der Oberst ist/ vnd das gantz regiment jnn seiner hand allein hat/ 16 Denn dieses sey offentlich wenn
man diese dreierley/ wie sie erzelt gegenander halt/ vnd sie alle drey recht
vnd woll geradten/ so sey doch Monarchia das schönest vnd best regiment/ denn
sie ist Gottes regiment am ehnlichsten. 17 Auch so sey nicht wol zu hoffen das freye Fürsten/ odder so
etlich Fürsten gewelet würden an Königs stat zu regiren/ lang eintrechtig
sein würden jnn solchem grossen schweren regiment/ da so mancherley sachen
furfallen/ deren sie sich nicht allezeit würden vergleichen können/ 18 Auch würde es nicht feylen/ es
würde etwa einer odder mehr darnach trachten/ allein herr zu werden/ vnd die
andern vnter sich zu bringen. 19
Diese vnd ander mehr vrsach erzelet Darius/ derhalben jhm die vberigen vier
zufielen/ vnd beschlossen/ man solt ein König welen. |
Ipsi ergo viam invenerunt, qua de
se iudicium religioni & fortunae committerent, pactique inter se sunt, ut
die statuta omnes equos ante regiam domum primo mane perducerent, & cuius
equus ante solis ortum hinnitum primum emitteret, is rex esset,
nam & solem Persae deum esse credunt & equos eidem deo consecratos
esse ferunt. Erat inter coniuratos unus Darius, Hystaspis filius, cui de regno sollicitus equi sui custos ait, si ea res victoriam
moraretur, nihil negocii superesse, nisi ut faceret de nocte equum suum
misceri equae in illo loco, quo congregandi erant, ratus ex voluptate veneris
futurum, quod evenit, quo facto postera die, cum ad
statutam horam & locum convenissent omnes, Darii equus cognito loco ex desyderio foeminae statim hinnitum dedit, & segnibus
aliis foelix auspicium domino primus emisit. Tanta autem moderatio caeteris fuit, ut audito auspicio confestim equis desilirent & Darium
regem salutarent, tunc cognatio Darii iuncta cum pristinis regibus fuit, moxque in principio regni Cyri
filiam in matrimonium accepit. |
4,8,20 Vnd zwietracht jm Reich zuuerhüten/ haben sich diese Fürsten
vereinigt/ Gott die wahl zubeuehlen/ also/ das sie/ die Fürsten morgens
frw mit ein auff ein platz reiten solten/ vnd welches pferd erstlich schreyen
würde/ der solt König sein. 21 Da nu Darius heim kame/ sagt er dieses
seinem höffmeister/ 22 der sagt dazu wisse er guten radt/ füret den
abent des Darij hengst vnd ein merrhe auff den platz/ vnd füret sie lang da
vmb/ vnd lies sie zusamen/ das/ so man morgen auff den platz komen würde/ der
hengst da nach der merrhen schreyen solt. 23 Als nu morgens die
Fürsten dahin zogen/ schrey Darius pferd erstlich/ 24 vnd damit man mercken möcht/ das Gottes
will were/ das Darius König werden solt/ ist als bald ein blitz vnd donder/
one ein wetter am hellen himel mit des pferds schreyen komen/ 25
Da sind die andern Fürsten von pferden gefallen/ vnd haben Dario als eim
König ehr erzeiget/ 26 Also ist Darius König jnn Persia nach Cyro vnd
Cambyse worden/ vnd hat löblich regirt/ vnd die lender so abgefallen waren/
da Cyrus jnn Scythia vmbkam/ widder erobert. |
Bei dieser ausgewählten Textpassage über Kambyses und die Wahl seines
Nachfolgers Dareios lässt sich sehr gut zeigen, wie unterschiedlich Nauclerus
und Carion die beiden gemeinsame Quelle, nämlich Herodot III, 30 bis 86,
ausgewertet haben: Nauclerus beginnt mit der Ermordung des Bruders Smerdis, die Carion erst
nach der Erschießung des Sohnes des Praexaspes bringt. Danach folgt bei
beiden die zweite Untat, der Inzest mit seiner Schwester (III, 31), zu der
Nauclerus auch das Lavieren der Reichsrichter beschreibt. Bei der Darstellung
des Todes der Schwester (III, 32) liefert Nauclerus die Version der Ägypter
(Lattich und Fehlgeburt), Carion die der Griechen (Deutung des
Löwen-Hunde-Kampfs). Beiden fehlt die Nennung des Krankheitshintergrunds bei
Herodot (III, 33): "heilige" Krankheit. Mit der Behandlung von III, 34, dem Kontext der Praexaspes-Episode,
beginnt Carions Kambyses-Kapitel. Während Carion auch die Schmeichelrede des
Kroisos anführt, beschränkt sich Nauclerus auf des Praexaspes Antwort. Da dem
Kambyses dort der Vorwurf, ein Säufer zu sein, gemacht wird, kommt es zur
Probe mit dem Sohn (III, 35): Treffe er, Kambyses, den Sohn des Praexaspes
ins Herz, hätten die Perser mit ihren Aussagen Unrecht; bei Carion verläuft
diese Probe als reiner Alkohol-Test: Treffe er, sei er kein Säufer. Während
Praexaspes bei Nauclerus noch den König – weil er dessen Wahnsinn erkennt –
noch als göttlichen Schützen anerkennen muss, folgt bei Carion die moralische
Betrachtung, dass Alkoholismus andere gute Taten ins Vergessen drängen kann,
und das sollen sich vor allem junge Männer vor Augen führen. Nur Nauclerus erzählt, wie Kroisos an Kambyses Kritik übt, dafür fast erschossen
wird und die Diener die Ermordung des Kroisos aussetzen, weil sie den König
kennen (III, 36). Die weiteren Wahnsinnstaten und Herodots Betrachtung darüber (III, 37f.)
sparen beide aus, ebenso fehlt der lange Exkurs über Samos (u.a. Ring des
Polykrates) in III, 39 bis 60. Beide, Nauclerus und Carion, haben dann an derselben Stelle die Notiz aus
Valerius Maximus über die Schindung eines ungerechten Richters; hier
referiert Carion weitaus ausführlicher als Nauclerus und deutet wieder
moralisch den Willen Gottes. Den bei Herodot dann folgenden Bericht über die Magi-Verschwörung (III,
61 bis 64) gibt Nauclerus wieder ausführlich wieder; Carion greift nur den
Ablauf von Kambyses' Tod (III, 64) heraus, den er wieder ausführlich
moralisch bewertet. Die Abschiedrede des Kambyses und deren Aufnahme durch die Perser (III,
65f.), sowie die Würdigung der Regierung des Smerdis-Magus und die Geschichte
seiner Entlarvung, weil er keine Ohren hat (III, 67-69), bietet nur
Nauclerus. Die folgende Verschwörung um Otanes und Dareios (III, 71-79) interessiert
Nauclerus offensichtlich wenig; für Carion ist die Siebenzahl der Verschwörer
wichtig, sieht er doch darin eine Vorwegnahme der Zahl der sieben Kurfürsten! Nach dem gelungenen Attentat beraten die Verschwörer über die richtige
Staatsform für das kommende Persien (III, 80-83); Nauclerus übergeht diese
Diskussion, Carion führt die Argumente der drei Meinungen aus; ein
offensichtlich ausgeprägtes politisches Interesse, tauchen hier doch
Gesichtspunkte wie bei Ciceros "De re publica" auf. Das Verfahren, wie aus den sieben Konkurrenten dann der künftige
Machthaber ausgewählt wird und wie hier Dareios mit seinem Stallmeister zu
tricksen weiß (III, 84-86), ist beiden wichtig genug, um es in die Chronik
aufzunehmen; Carion erwähnt hier sogar die bei Herodot genannten Prodigien,
Blitz und Donner bei heiterem Himmel, die Herodot schon genannt hatte. Im Vergleich dieser Kambyses-Passage zeigt sich deutlich, dass Carion auf
keinen Fall nur den Nauclerus kürzend abschreibt. Die ausführliche moralische
Wertung von Kambyses' Säufertum lässt eigene Betroffenheit spüren; dass
Carion Alkoholprobleme hatte, lässt ja seine Biographier vermuten. Sein
Interesse an der von Herodot gebotenen Diskussion über die richtige
Staatsform lässt auf ein waches politisches Bewusstsein bei Carion schließen.
Dass Nauclerus und Carion an der gleichen Stelle die Valerius-Maximus-Notiz
einschieben, könnte dafür sprechen, dass Carion die Nauclerus-Chronik kannte. |
Johannes
der Täufer, Taufe und Kreuzigung Jesu
GENERATIO secunda initium accepit anno
xv. imperii Tyberii caesaris, procurante Pontio Pilato Iudaeam, Tetrarcha
Galilaeae Herode, Philippo, fratre eius, Tetrarcha Ituraeae &
Thraconitidis regionis, & Lysania Abilinae Tetrarcha sub principibus
sacerdotum Anna & Caipha factum est verbum domini super Ioannem, Zachariae
filium, in deserto, ut baptizans & praedicans solatium redemptionis
annunciaret, & venit in omnem regionem Iordanis baptizans, praedicans
dicebat: "Poenitentiam agite, appropinquabit enim regnum coelorum." In hoc anno terminata est circumcisio & inchoatus baptismus, exibat tum ad eum omnis Iudaea & baptizabatur in Iordane. Cum autem baptizaret, miserunt ab Hierosolymis sacerdotes & levitas
interrogantes, quis esset. Et confessus est se neque Christum neque Heliam, dixerunt illi:
"Quid ergo baptizas, si tu non es Christus nec Helias neque
propheta?" Ait Ioannes: "Ego baptizo in aqua, medius autem vestrum stetit, quem
vos nescitis, ipse est, qui post me venturus est, ante me factus est, cuius
ego non sum dignus, ut solvam corrigiam calciamenti." Haec in Bethania facta sunt trans Iordanem. Altera die vidit Ioannes Iesum venientem ad se & ait: "Ecce,
agnus dei, qui tollit peccata mundi." Tunc venit Iesus a Galilaea in Iordanem ad Ioannem, ut baptizaretur. Ioannes autem prohibebat eum dicens: "Ego a te debeo baptizari."
Respondens Iesus dixit: "Sine modo, sic decet nos adimplere omnem
iusticiam." Baptizatus autem Iesus confestim descendit de aqua, & ecce aperti
sunt coeli, viditque spiritum dei descendentem sicut columbam super se,
audita est vox de coelo: "Hic est filius meus dilectus, in quo mihi
complacui." Exinde dominus noster Iesus
Christus coepit signa facere
& praedicare virtutibus vera
comprobans, quae dicebat, discipulosque eligens evangelicis eos imbuebat
sacramentis. Anno vero Tyberii xvi. Herodes Tetrarcha Galilaeae Ioannem Baptistam
incarceravit circa pascha, quem anno sequenti decollari fecit machinante
Herodiade uxore sua, quam abstulit fratri suo Philippo, repudiata filia
Aretae regis. Inde etiam bellum exortum est inter Aretam & Herodem, pugna facta
pars Herodis victa est. Quibusdam autem Iudaeorum videbatur ideo periisse Herodis exercitum, quod
in eum satis iuste indignatio divina commota sit pro vindicta Ioannis
Baptistae, ut scribit Iosephus, hunc enim Herodes, inquit, occidit virum
valde bonum, qui praecipiebat Iudaeis virtuti operam dare, iusticiam colere,
pietatem in deum servare, & per baptismum in unum coire. |
6,5,10 Jm
.15. jar Tiberij/ ward vnser Heiland Christus 30. jar alt/ vnd ward jnn
diesem jar getaufft von Johanne Baptista/ vnd hub an zu predigen sein
heiliges Euangelium/ Buss vnd vergebung der sunden/ vnd ewiges leben/ 11
Das ist gewesen. Das .3985. jar nach der welt anfang. |
Interficitur & Christus, verus dei filius, veritatis, iusticiae,
pietatis & religionis assertor anno
xviii. imperii Tyberii aetatis
suae anno xxxiii. & eo magis, quod ei vita propagata est ab octavo
calen<dis> Ianuarii usque ad octavum calen<dis> Aprilis, quo die
conceptus in virginis utero fuit de spiritu sancto, caedis autem tam
nephariae etiam coeli ipsi signa dedere. Nam & solis tanta defectio facta
hora sexta diei, ut & dies in obscuram noctem versus sit. Et Bithynia etiam licet a Hierosolymis multum remota terrae motu
concussa, & multa Nicenae urbis aedificia corruere. Vox ex aditu templi Hierosolymitani audita: "Transmigremus, cives,
ex his sedibus!" Deinde resurrexit a mortuis
Christus xvi. calen<dis>
Aprilis, & ascendit in coelum
tertio nonas Maii, ac e Saulo persecutore factus est Paulus doctor gentium
mense Ianuario sequenti immediate passionem Christi. |
6,5,17 Jm .18. jar Tiberij ist vnser Heiland Christus gecreutziget/
gestorben/ vnd widderumb am dritten tag vom tod aufferstanden/ 18 Vnd hat nach seiner aufferstehung den
Aposteln befehl geben/ das Euangelium jnn alle welt zu predigen/ 19 Diesem jhrem befehl haben die
Apostel angefangen volg zuthun/ am Pfingstag als sie den heiligen Geist
empfangen hatten/ nach dem Christus zuuor gen himel sichtiglich gefaren
ist. |
Wieder fasst sich Carion wesentlich kürzer; für die Geschichtsschreibung
auffällig: Carion schließt an den Bericht der Taufe Jesu die Datierung nach
den "Wochen Daniels" an, Nauclerus gibt die genauen Tagesangaben
von Auferstehung und Himmelfahrt und die Monatsangabe der Bekehrung des
Saulus. Unterschiedlich ist wieder die Ausführlichkeit, mit der beide das biblische
Geschehen wiedergeben: Nauclerus gibt z. B. das Taufgespräch Jesu ausführlich
wieder, das man – so wohl die Meinung Carions – im Neuen Testament nachlesen
kann; dafür referiert Carion den Missionsauftrag an die Apostel, den
Nauclerus wiederum übergeht. |
Die
Franken (Exkurs bei Karl dem Großen)
Franci, gens germana, ex ea provincia, quae nunc etiam Franconia
nuncupatur, oriundi, venerunt in gallias. Eos autem primus Ro<manorum> ducum domuit in patria Franconia Constantinus,
Flavii Constantini filius, eaque accepta clades tunc effecit, ut semper
postea usque ad Honorii & Arcadii tempora fuerint in patria quietissimi. Eorundem vero imperatorum anno vii. <7.> mutandi melioris soli
gratia patriis sedibus relictis Rhenum transiverunt. Et apud Treviros Mediomatrices, id est Metenses ac Leucios, qui &
Tulenses Veromanduosque consederant, quos Suevis ob vetustas simultates
instigantibus Vandali Burgundionesque & Alani rhenum per vim & arma
transire & in Franconiam se recipere compulerunt. Deinde Franci Etium videntes bello implicari & imperatorem amissis in
Aphrica copiis enervatum viribus Clodio & Meroveo ducibus ex Franconia
sunt profecti & Rheno transmisso nullis iam, qui resisterent reliquis, in
Senonum provincia sedem apud Aurelianenses & Parisios ceperunt. Etius interea Burgundiones totiens profligaverat, ut brevi eos aut gallia
pulsurus, aut ad internitionem caesurus videretur, sed tantos undique imperio
imminere labores intelligens pacem Francis dolens moestusque concessit, qui
etiam illi postea contra Attilam auxilio fuere. Vincen<tinus> refert, quod Franci in Franconia adhuc manentes
elegerunt instar aliarum gentium regem Faramundum, sub anno domini cccc.xx.
<420>, post hunc regnavit filius eius Clodius, qui sub anno domini
cccc.xxxiii. <433> tempore Theodosii secundi Rhenum transiens incepit
sibi galliam subiugare, habitabant tum usque ad Ligerim fluvium Romani, ultra
Ligerim dominabantur Gotthi, Burgundiones habitabant iuxta Rhodanum, Vandali,
Suevi, Alani ulteriorem Hispaniam premebant, Franci ergo Clodio rege
Romanos,qui gallis imperabant, bello adorti sunt, & a rheno usque in
Carbonariam sylvam fugant, funduntque ingressi Tornacum, Cameracum &
universa maritima inter Scaldam & Seavam fluvios violenter obtinent,
sicque paulatim progredientes Remos, Suessiones, Agrippinam, Treverim,
Aureliam, Senones, Parisiosque subiugantes, & ibidem usque in hodiernum
perseverant, unde geniti ab eis Francigenae proprie sunt dicti, &
obliterato nomine galliae a victoribus Francis se Francos nominari
affectavere, & ita usu obtentum esse videmus, autores sunt fere omnes
historiarum scriptores. |
7,2,15 Woher aber die francken erstlich
komen/ dauon schreiben etliche seltzam Fabulas/ 16 Die Francken sind on zweiuel Hochdeudschen von der zeit Augusti an
gewesen/ 17 Denn ferner zurück kan man nicht eigentlichs von
Deudschland wissen/ 18
Das aber die Francken so alt jnn hoch Deudschland
sind/ kan man klerlich beweisen aus Strabo/
der zur zeit Augusti geschrieben hat/ vnd mit den Römern den kriegen
nachgezogen ist/ 19 Dieser Strabo setzet die Francken klar neben die
Vindelicos/ das ist/ neben Baiern/ daran sie noch zum teil rüren. |
Bei Carion ein möglicher Einschub des Melanchthon. Während Nauclerus
nicht weiter zurückgeht als zu Constantius, dem Sohn Constantins, verweist
"Carion" auf Strabo, und kommt damit in die Zeit des Augustus. |
Hunc conflictum aliqui scribunt ultimum habitum Guelfoni ignominiosum,
neminem tamen fuisse occisum, plures autem captos. Altera vice, ut refert Got. Viterb., Henricus
filius Cunradi, qui si vixisset, post eum fuerat regnaturus, eundem Guelfonem prope Vuinsperg
& ante villam Elnhofen bello vicit.
Nam rex Cunradus opidum Vuinsperg
obsedit, et in deditionem accepit, ex
gratiaque matronis concessit, ut, quaecumque humeris portare possent, liceret efferri, quae neglecta supellectili maritos suos quotquot potuerunt,
videntibus cunctis & industriam mirantibus exportaverunt. Et Fridericus,
frater regis, contradicens de viris
inquit non est cogitatum, cui rex, non decet, inquit, verbum regium
immutari, & mulieres laudavit,
haec abbas Spanhamen<sis>. |
7,26,17 Jm
krieg mit dem Welffen gewan Cunradus das schlos vnd Stadt Weinsburg/ nicht
fern vom Neker gelegen/ 18 Da
lies der Keisar alle Edle fahen/ 19 Aber jhren weibern sagt er/
sie möchten dauon ziehen/ vnd jede so viel sie tragen möcht/ frey mit sich
nemen/ 20 Da namen die frawen alle
kinder/ 21 da gegen sagten etliche/
es were gemeinet von gütern/ nicht von leuten/ vnd wolten die edlen kinder
behalten/ 22 Aber dem Keisar gefiel diese tugent wol/ vnd schaffet/
das sie mit der jugent sicher dauon kamen/ vnd lies jhn jhre güter dazu
volgen. |
Nauclerus liefert für diese kurze Geschichte zwei Quellen, Gottfrid von
Viterbo und den "abbas Spanhamensis", also Johannes Trithemius,
(beide nach Wikipedia unzuverlässige Quellen!). Carion gibt keine Quellen an, spricht aber zuerst von der Gefangennahme
der Edlen, die sich bei Nauclerus vielleicht in der Rede von der Kapitulation
verbirgt. Entscheidender Unterschied ist aber die Aussage, dass die Frauen nicht
ihre Männer, sondern ihre Kinder hinausgetragen hätten – was ja wesentlich
wahrscheinlicher ist. Ob dieser anders dargestellte Sachverhalt Ergebnis von
Carions Nachdenken ist oder auf eine andere Quelle zurückgeht, ist mir
unbekannt. Für Nauclerus' Quellen scheint letztlich die "Kölner Königschronik"
der Ausgangspunkt zu sein, in der – nach Wikipedia – von den geretteten
Männern die Rede ist. Diese Passage bezeugt wohl Carions Eigenleistung sehr gut: Bei großer
Übereinstimmung mit Vorlagen kann er doch eigenständige Besonderheiten
aufweisen. |
Wenzel,
der 105. Kaiser seit Caesar (Nauclerus) und 33. deutsche Kaiser (Carion)
Nauclerus 2-259 v bis 2-272 r, aber nur die
Wenzel betreffenden Passagen |
|
Anno salutis M.ccc.lxxviii.
<1378> Carolus Imp<erator> moritur, & reliquit duos filios Vuenceslaum natu maiorem, &
Sigismundum, natum maiorem ante obitum
suum caesarem appellavit. Hic Vuenceslaus cum
iam cum patre regnasset annis octo, post obitum patris confirmatus, imperavit
annis xxii, quamvis imperii corona caruerit, vir
quidem ignavus & patri dissimilis, sub eo orta est Haeresis Hussitarum, eo tamen iam ab imperio
amoto. ANNO domini M.CCC.LXXX. <1380> in schismate inter Urbanum VI. &
Clementem VII. sub Vuenceslao Ro<mano>
rege XLVII. incepit generatio. Vuenceslaus rex Ro<manus>
nuper a patre in consortium ascitus invitabatur ab Urbano, similiter &
Sigismundus, cui desponsata erat filia Ludovici, regis Hungariae, hos iuvenes sibi Urbanus reconciliavit per nuncios, qui enixe pro eo
laborabant mittentes nuncios ad Clementem, qui missos dehonestavit, immo
aliquos honestos clericos inter eos velut latrones equuleo torsit &
carceri mancipavit, ideo ad partes Urbani hi principes totaliter se dederunt. Fuerat autem Ioannes Galeacius clarissimus princeps, statura procerus,
literas doctus, eloquentia clarus, ingenio callidus ac sagax, duas uxores
habuit: Elizabetam, Boiemiae regis filiam, ex qua Valentinam genuit, quam
Carolo, Francorum regi, matrimonio copulavit, aliam ea defuncta duxit,
Aecaterinam, filiam Bernabovis patrui, ex qua Ioannem Mariam Angelum &
Philippum Mariam duces suscepit, hic enim sub titulo comitatus virtutum
triginta annis imperasset anno domini millesimo tricentesimo nonagesimo
quinto <1395> archiepiscopo Mediolanen<si> oratore misso ducatus
titulum a Vuenceslao imperatore centum
millibus florenorum datis obtinuit, & tanta erat animi magnitudine, quod
ad imperium aspiraverit. Eo anno <1400> cum regnum Ro<manum> per multos annos Vuenceslaus tenuisset, nullaque illius actio
cerneretur principatu digna, cum neque in Italiam transire nec caetera munera
imperii obire curaret, duaeque tantummodo artes essent, una voluptatibus se
dedere, altera cumulationi pecuniarum intendere, caetera vero omnia
negligere, segniter atque dissolute se gerere. Fertur etiam, quod venerabiles & honestos praelatos, presbyteros nec
non religiosos occiderit, submerserit & faculis cremaverit, sine causa
saltem iusta, multaque crudeliter peregerit. Haec cum diutius faceret & nomen ac auctoritas imperio in illo
deperirent, ab electoribus imperii approbante Ro<mano> pontifice ab
imperio deiectus domi torpens illaudatus egit aevum, Rupertus enim Palatinus
Rheni animadvertens hominis socordiam & imperii dignitatem zelo commotus
illum deponi curavit, refertur, quod ipse renitens suffectus extitit, &
quod Iodocus Marchio Moraviae deposito Vuenceslao
a Moguntinen<si> & Colonien<si> archiepiscopis rex
Ro<manus> fuerit electus, sed is brevi tempore mortuus in Brunna urbe
Moraviae sub regali sceptro sepeliatur. Is cum Vuenceslaum, patruum suum,
visitaret, vocatus in penitiores aedes ita compellatus est: "Et si satis sciam non esse dignitatis meae, quod electores imperii
me regno abdicarunt, solatio tamen mihi est, quod ex familia nostra hoc decus
non excidit, ego te libens volensque successorem mihi datum accipio." Territo ex hoc Iodoco, cum ignarus rerum esset: "Pone metum",
inquit, "nepos, nam neque imperium invitus depono, neque si retinere
cuperem, iura sanguinis violarem, suscipe imperium, me et meis utere, ut
libet!" laetum itaque nepotem dimisit, qui tamen sex tantum menses postea vixit. Vuenceslaus hic duas uxores
successive habuit, secunda de domo Bavariae, nomine Sophia, longe viro
praestantior, & quia, ut praedicitur, totum tempus vitae suae in ocio
& libidinibus consumpsit. Ob quam rem captus a Baronibus xvii hebdomadas in custodia habitus est. Ioannes, dux Lusatiae, & Procopius Moraviae magno reipub<licae>
malo eum libertati reddidere. |
7,46 Wenceslaus der xxxiij. Deudsche Keisar. 7,46,1 Anno 1378 hat
nach Caroli tod angefangen zu regirn Wenceslaus
sein son/ vnd hat regirt nach seines vaters tod allein 22 jar/ |
Captus est secundo per
Sigismundum, Hungariae regem, fratrem suum, & Alberto, duci
Austriae, in custodias datus, custodia eius in egregiis aedibus Viennae habita, quibus exinde cognomen Praga datum est, quod eas
rex Pragensis incoluisset, sed cum parum diligenter custodiretur, fugam
arripuit regnoque rursus potitus est. Per idem tempus Pragenses populari tumultu Iudaeorum domos invadunt,
eorum bona diripiunt, domos incendunt, ac inter duas horas non sexui, non
aetati parcentes gentem infoelicem gladio caedunt, periisse aliquot millia
feruntur, servati complurimi infantes misericordia bonorum civium baptismi
gratia receperunt, calamitosum genus hominum Iudaei inter christianos
agentes, qui, ubi paulum abundare creduntur, mox tanquam christianae fidei
contemptores bona & vitam amittunt, flagrum hoc impune relictum est, quia rex inutilis erat. Sub Vuenceslao
iam ab imperio amoto perfida Hussitarum insania ortum habuit, quae pestis neque adhuc extincta est. Quod <das Deutschen-Mobbing an der Uni Prag> cum succederet, a Vuenceslao rege impetratum est, ut Pragense
gymnasium ritu Parisiensis gubernaretur, ea res magistratum scholae
Teutonibus abstulit. Odioso quamvis animo Vuenceslaus haec
<die Umtriebe der Hussiten> audiret, desidia tamen & inertia impune
debacchari sinebat haereticos. Pragen<sis> episcopus, ubi nullum
adversus tantum malum invenisset praesidium, ad Sigismundum, Ungariae regem,
confugit, obsecrans, negligentiam fratris
emendet, dat fidem Sigismundus, sed cum dies in diem deducitur, archepiscopus
apud Ungariam moritur, & Albicus ei sufficitur, Boemus arte medicus,
extremae avariciae baratrum. Anno domini M.CCCC. <1400> Vuenceslao
rege Ro<mano> tanquam inutili imperio privato Rupertus, Bavariae dux ac
comes Palatinus Rheni, ab electoribus Imperator electus, Coloniae ab
archepiscopo Colonien<si> corona decoratus fuit, homo sane
christianissimus, iusticiae cultor, a Bonifacio Pont<ifice> extitit
confirmatus, imperavit annis x. Circa haec tempora <beim Beginn des Konzils zu Konstanz> Vuenceslaus, rex Boemiae, requisitus a concilio
misit Ioannem Hus ad Constantiam cum salvo conductu Sigismundi regis, hic cum vidisset concilium attendere facta sua timore perculsus aufugere
parat, clamque ascendit currum rusticanum & straminibus tectus exivit
civitatem. Exin <die Hussiten nach der Verbrennung von Hus in Konstanz> per
amicos nonnullas ecclesias a rege sibi tradi
extorquent, in quibus suae plebi praedicare sacramentaque ministrare libere
possent. Fuit inter caetera monasterium aulae regiae apud ripam Maltaviae, qua
Mosa fluvius illi iungitur, situm, in quo regum erant corpora, singularis
excellentiae, in latere ambitus vetus novumque testamentum, literis maiusculis
in tabulis scriptum, continebatur. Sed hoc decus post
Vuenceslai mortem Hussitarum rabies delevit, qui postquam ecclesias
plurimas deiecerunt, monasteria incenderunt, castellum petentes, cui Behingne
nomen octavo fere miliario ab opido, quod nunc Tabor appellant, xxx. millia
hominum convenere, atque ibi trecentas mensas in patentibus campis erexere,
ex quibus populo sacramentum calicis ministravere. Terruit ea congregatio Vuenceslaum regem
verentem, ne arma in se verterent, nec periculo caruit Vuenceslaus, ei saluti fuit Coranda, singulari
facundia presbyter, in plebibus auditus, qui, dum populum de
repub<lica> admoneret, inter caetera: "Quanquam", inquit,
"viri, fratres, inertem sortiti regem sumus,
si tamen caeteros expendimus, nemo est, quem nostro regi
anteferamus, est quietus, benignus, nostri amans,
nam quis eo regnante nos lacessere audet,
licet nobis ex voto vivere nostro, non est eadem sibi quae nobis de religione
sententia, ritum nostrum neque ipse perturbat neque alios perturbare sinit,
par est, ut preces pro eo fundamus utque
singuli ei vitam rogemus, cuius desidia nostra salus, nostra quies est!"
quod cum ab exploratoribus rex cognovisset,
quieto animo fuit & factus ex tepido frigidus
Corandam inter amicos habuit. Deinde in Boemia surrexit post Ioannem Hus alius pseudosacerdos Ioannes
quidam ex ordine Praemonstraten<sium>, impius monachus, ad omne scelus
audax, qui, cum praedicaret Pragae apud S. Stephanum neque bene sapere
videretur, officio motus est per episcopum, monasterium hinc Carmelitarum
invasit, tum singulis fere diebus sacram eucharistiam per suas ecclesias
circumvectabant haeretici, quas cum paucas esse dicerent, ductore Nicolao,
viro eius loci domino, unde Ioannes Hus originem trahere diximus, in regiam
tumultuarie prorupentes Vuenceslaum oravere,
ut daret sibi ampliores ecclesias, qui iam populi maiorem partem obtinerent, audivit rex benigne Nicolaum pro multitudine
loquentem, utque in posterum diem rediret, iussit. Deinde misso populo ad Nicolaum, qui manserat conversus: "Tu",
inquit, "qua nos e regno eiiceres, orditus es telam, at ego laqueum inde
efficiam, quo te postea strangulem!" Ille abiens populares magis ac magis accendit. Rex in arcem Visegradensem urbi
vicinam sese recepit. Missis ad fratrem Sigismundum oratoribus, qui eius auxilium implorarent,
consulibus autem novae civitatis Pragen<sis>, ne ulterius ab haereticis
dominicum corpus in pompa deferri sinerent, imperavit. At haeretici post haec apud ecclesiam Carmelitarum convenientes ad aedem
S. Stephani eucharistiam per plurimas plateas atque ecclesias armati
circumtulere, ibique domum sacerdotis suis ineptiis non consentientis
diripuere, & sublato clamore ingenti furentes praetorium petiere,
consules undecim metu percul<s>i fuga salvati sunt, septem, qui
remanserant & cum his iudex urbis atque alii nonnulli cives raptim
intercepti, ex altissimis fenestris in forum praecipitati lanceis ac verubus
irati populi excepti, dirum spectaculum praebuere (stante in foro Ioanne monacho,
sacrum christi corpus sanguinario populo ministrante). Camerarius regni, qui cum trecentis equitibus ad sedandum tumultum
occurrerat, ubi furentem plebem animadverterit, de sua vita solicitus fuga
sibi consuluit. Ea cum regi renunciarentur cunctique circumstantes
attoniti facinus detestarentur: "At ego", inquit pincerna,
"futura haec praescieram!", quem rex indignatus correptum repente in
pedes suos prostravit & arrepto pugione conatus est interficere, sed
impeditus a circunstantibus aegre illi vitam dimisit. Nec mora paralysi correptus aegrotare cepit
atque intra octo et decem dies signatis nominibus haereticorum, quos neci
destinaverat, fratrem assidue vocitans & amicorum auxilia anxius
expectans ante vita excessit quam vocati
principes adessent, delatum est cadaver ad
ecclesiam S. Viti in arce & inde ad aulam regiam, ibique conditum in sepulchro, quod sibi delegerat. Sed postea, cum monasterium ipsum ab haereticis diriperetur &
sepulchra regum effringerentur, cadaveraque eiicerentur, quidam pisciculos
vendere solitus, regis, quem amaverat, corpus clam
collegit & in loculo apud se domo condidit. Interiecto deinde tempore rebus in meliorem fortunam delatis cum Vuenceslai corpus quaereretur acceptis viginti
aureis illud reddidit, mortuus autem est rex Vuenceslaus
anno M.cccc.xviii. <1418>. At incinerationem Ioannis Hus & Hieronymi ferunt imperatorem non
aequo animo tulisse propter salvum conductum eis datum, respondit ei
sacrosancta synodus eum argui non posse de fide mentita, quia concilium ipsum
non dederat eis salvum conductum & concilium maius est imperatore, &
ideo non potuisse contra voluntatem concilii id concedere praecipue in factis
fidei, cui determinationi ut bonus filius ecclesiae acquievit. |
7,46,2 Zu dieses zeiten hat Johannes Hus zu Praga angefangen
widder den Bapst zu predigen/ durch ein ausschreiben von Jndulgentijs
verursacht/ 3 Also ist der schedliche lermen jnn Behem widder die
Priester vnd Mönche erreget. 7,46,4
Wenceslaus ist von seinem bruder Sigismundo entlich gefangen worden/ vnd zu
Wien gefenglich gehalten/ 5 Von diesem Wenceslao finde
ich nicht mehr das zu schreiben wirdig sey. |
Bei Nauclerus wird mehrfach die Inkompetenz genannt: rex ignavus, iners,
inutilis (fauler, unfähiger, unnützer König); Carion scheint auch eine solche
negative Bewertung zuviel Wertschätzung zu sein, so dass er es bei den
Rahmendaten belässt und dann nur trocken feststellt, es gebe nichts mehr zu
berichten. |
Tamerlanes per haec tempora <um
1400> vita excessit, magnus Tartarorum seu Parthorum rex, qui apud Tartaros humili loco natus,
cum gregarius miles factus esset, adeo inter suos excelluit, ut brevi
multarum gentium fieret dux, Parthorum etiam imperio potitus haud multo post
Scythas, Iberos, Albanos, Persas, Medos ac alias plurimas gentes &
nationes sibi subegit, Inde Mesopotamiam atque Armeniam invasit, transitoque Eufrate cum quadringentis equitum millibus &
sexcentis peditum millibus omnem Asiam minorem obtinuit, regemque omnium
potentissimum, Pazaiten, Turcarum
dominum, cum pari equitum numero & magnis peditum copiis fines suorum
tutantem apud Armenos proelio superavit, & interfectis aliquot suorum
millibus ipsum cepit, &
catenis aureis vinctum currui, quo vehebatur, quasi triumphans adiunxit. Refertur in cavea in modum ferae
inclusus Pazaita per omnem Asiam circumductus egregium & admirandum humanarum rerum
spectaculum, prandens quasi canem sub mensa sua comedere iussit, ascensurus
equum eo tanquam scabellis usus est. Post cladem autem Pazaitae filii eius, qui cum plures erant, in
potestatem Graecorum venere, cum periculum evasuri in Thraciam traiicere
contenderent, Calapinus autem, natu maior, a Graecis emissus patrium regnum
obtinuit. Tamerlanes a Tanai fluvio usque ad aegyptum universam Asiam percurrens
Smyrnam, Antiochiam, Sebasten, Tripolim, Damascum multasque validas urbes
cepit & incendit, Sultanum etiam, aegyptiorum principem, bello superatum
ultra Pelusium repulit. Cunque Damascum cepisset & arcis antiquae expugnatio difficilis
esset, constructa e regione altera altiore illam tandem cepit, Capham quoque,
urbem Genuensium tunc coloniam, expugnavit, hic belli artibus insignis, quae
alii ardua videbantur, promptius obire tentabat. Et in obsidionibus urbium primo die albo utebatur tentorio, secunda
rubro, tertia nigro, & si se dabant in albo sedenti, salutem
consequebantur, rubeus autem color mortem indicabat, niger vero civitatis
excidium & omnia in cinerem convertenda. Et inter alia ferunt quandam populosam civitatem, quae, prima die cum
deditionem neglexisset, pueros puellasque in candida veste ramos olivae
detuliise obviam, ut iram eius lenirent, qui pueros statim iussit equis
conculcari, deinde urbem captam incendio deleri, interrogatus ob hoc aliquando ab homine Genuensi, qui ei familiaris erat,
cur tanta crudelitate uteretur, Cui turbata facie respondit: "Tu me hominem
arbitraris, sed falleris, ira etenim dei sum ego & orbis vastitas." Quibus ille terrefactus, maxime quia dixit: "Caveto, ne post hac
mihi occurras!", statim abiit, ferebant, qui Tamerlanem viderunt, cum Annibale poeno comparandum, nam
deletis multis regionibus atque vastatis onustum & ditatum exercitum in
patriam reduxit, & Marchantem urbem condidit, quam varii generis captivis
replevit & hostium spoliis exornavit, in qua se sepeliri fecit, regnum autem suum duobus filiis reliquit, qui discordia laborantes
effecerunt, ne Parthorum regnum rursus emergeret. |
7,48 Von Tamerlane. 7,48,1 Zur zeit des
Keisars Ruperti hat gelebet der grausam Tyrann Tamerlanes/ ein Tartar/ der
schier durch gantz Orient vnd Asian gezogen ist/ mit zehenmal hundert tausent
man/ 2 Die Persen/ Armenier/ Syrien/ verwüstet/ Jtem/ klein Asien
geschleifft/ vnd ein Türkischen Keisar Paiaset
gefangen/ vnd wie ein vogel jnn einen bawer gesatzt/ vnd mit sich zum spot
vmbgefurt. |
Die Erzählung von Tamerlan bleibt ganz im Informationsrahmen des
Nauclerus, seine Informationen werden aber radikal gekürzt; nur die
Erwähnung, dass Tamelan seinen besiegten Feind in einer Art Vogelbauer
herumgeführt habe, scheint Carion beeindruckt zu haben. Zwei Dinge ändert
Carion: bei Tamerlans Soldaten gibt er die Gesamtsumme an, deren Teile
Nauclerus noch genannt hatte, und er nennt den Sultan anders: Nauclerus
"Pazaites", Carion "Paiaset". |
Zu überprüfende Ausgangsthese
war: Carion formt die ihm vorliegende Naucleruschronik einfach durch Kürzen und
Übersetzen zu seiner eigenen um.
Im Vergleich wird klar,
dass die beiden Chroniken verschiedene Zielrichtung haben. Nauclerus will mit
seiner Chronik seine Vorlagen ersetzen, man braucht – wenn man seine Chronik
besitzt – die vorausgehenden Quellen nicht mehr, da er sie, soweit sie ihm
wichtig erscheinen, abschreibt. Extremes Beispiel dafür ist seine Behandlung
des Gallischen Krieges, in dem er viele Passagen aus Cäser einfach übernimmt –
Carion hat den ganzen Krieg (seltsamerweise, da ja der Suebenkönig Ariovist
eine große Rolle spielt) nicht erwähnt. In den untersuchten Passagen gab es nur
einen Fall, in dem Nauclerus auf eine längere Quelle verweist, und zwar im Rahmen des Appenzeller Krieges auf Eberhard
Müller: prout hoc in longum describit materna lingua Eberardus Miller miles,
& Scultetus Thuricen<sis> ("wie das in der Muttersprache lang
und breit der Ritter Eberhard Müller, der Züricher Schultheiß,
beschreibt").
Carions Anliegen ist,
kurz und prägnant zu bleiben; deshalb verweist er den Leser mehrfach auf seine
Quelle, wo der Leser Weiteres finden kann:
2,1,3 Dieweil dieses
alles klar jn der Bibel beschrieben/ darin solchs ein jglicher lesen mag/ ist
nicht not hie lang dauon zu reden/
3,3,9
Dieweil aber nicht viel von der folgenden König thaten vnd Historien
geschrieben ist/ wil ich die blossen namen auch nicht erzelen/ denn der deudsch
leser kan sie schwerlich gedencken/ vnd wer sie haben wil/ findet sie bey
vielen Scribenten.
7,44,4 Dieweil man
aber der Schweitzer Chronica allenthalben findet/ ist
nicht not jhre hendel hie nach lenge zu erzelen.
7,50,23
Was weiter Concilij sachen zu Costantz gehandelt sind/ ist zu lang hie zu
erzelen/ vnd sind dauon sonderliche bücher gedruckt.
Außerdem verfährt
Nauclerus, zumindest in der neueren Geschichte, annalistisch, Carion gruppiert
nach Themen, d. h. weitgehend nach den Kaisern und dann nach übergreifenden
Gesichtspunkten, wie z. B. "Schisma".
Denkbar ist, dass Carion
Nauclerus als Hauptquelle hatte, mit dieser Quelle aber sehr kritisch umgeht:
Er schaut bei Bedarf die Urquelle an und wertet sie nach seinen Prioritäten aus
(Kambyses bei Herodot, aber auch bei Valerius Maximus, oder die
neutestamentliche Stelle von den unmittelbaren Folgen von Jesu Hinrichtung), er
streicht radikal alles, was ihm nicht in sein Konzept passt (Semiramis, Wenzel,
Tamerlan), er überdenkt aber auch Nauclerus und gibt dann eine andere Version
(Weiber von Weinsberg). Um zu klären, ob Carion noch weitere Chroniken als
Vorlage hatte, sollte man entweder ein Zeugnis von ihm haben oder eine
Aufstellung der Bibliothek des Kurfürsten Joachim I., seines Arbeitgebers.
Melanchthon
schreibt an Antonius Corvinus 1532, Carion habe ihm einen Wust an Stoff
geschickt, den er erst in Ordnung gebracht habe (Misit enim Carion
ad me farraginem quandam negligentius coacervatam, quae a me disposita est,
quantum quidem in compendio fieri potuit. - Carion hat mir
nämlich eine Art Stoffsammlung geschickt, recht schlampig zusammengesammelt,
die ich geordnet habe, soweit sich das bei einem Handbuch machen ließ.) Das
liest sich wie das abschätzige Urteil eines Mannes, der sich im Besitz der
aktuellen Theorie weiß, der deshalb den, der in mühsamer Vorarbeit die Fakten
zusammentrug, diffamiert: Carion hatte wohl sein Material beisammen, aber die
"richtige Sicht" mit den Wochen Daniels und anderen spekulativen
Berechnungsmöglichkeiten hatte er noch nicht, die muss ihm der große
Melanchthon erst noch beibringen.